|
Nauczyciel wychowania fizycznego w szkole prezentuje na tle innych
nauczycieli
wyraźnie swoistą sylwetkę. Jego interdyscyplinarne wykształcenie,
charakter pracy
polegający na specyfice celów, treści, metod i form nauczania,
bezpośredni bliski kontakt z
uczniem, daleki od kontaktu „ex cathedra", specjalne możliwości
oddziaływań
wychowawczych wpływają na odrębność osobowości. E. Piasecki pisząc o
osobowości
nauczyciela podkreślał, że nie chodzi mu o profesjonalizm sportowy,
ale o zawód
wychowawcy fizycznego. Na pierwszym miejscu jeśli chodzi o
charakterystyczne cechy
wzorowego nauczyciela stawia znajomość anatomii, fizjologii i
higieny. Powiada, że
„podobnie jak lekarz dawkuje lekarstwa, tak wychowawca fizyczny
dawkuje ćwiczenia
cielesne, powietrze, słońce, wodę, żywienie itp.", „chodzi bowiem o
to"... „aby
odpowiadały wiekowi, płci, temperaturze, stopniowi wyćwiczenia i
innym warunkom indywidualnym, które powinien dokładnie poznać". W.
Osmólski pisze, że „przedmiot wychowanie fizyczne w szkole -
powinien być prowadzony przez pedagoga równego intelektualnie innym
nauczycielom.
Z
powyższego wynika, że wymagania w stosunku do nauczyciela wychowania
fizycznego są dość duże, musi być sprawny, zdrowy,
silny, powinien być dobrym
wychowawcą o wszechstronnej wiedzy, pracujący z zamiłowaniem i
całkowitym
oddaniem. Powinien odznaczać się talentem organizatorskim, posiadać
wysoki poziom
kultury intelektualnej, moralnej i estetycznej.
Zawód nauczyciela wychowania fizycznego posiada ciekawy profil,
który wyraźniej
zarysowuje się wobec wzrastającego znaczenia oraz
funkcji społecznej i pedagogicznej
tego przedmiotu w całokształcie oddziaływań wychowawczych szkoły.
Wychowanie fizyczne obok
kształcenia umysłowego, wychowania moralnego, społecznego i
estetycznego zdobyło sobie zasłużone wychowawcze prawo obywatelstwa.
Coraz częściej zawiera i realizuje bogatą problematykę
związaną z całokształtem rozwoju dziecka, a w
tym wychowanie zdrowotne. Aby
wychowanie fizyczne spełniło tę rolę wiele zależy
przede wszystkim od samego
nauczyciela. Stawia to przed współczesnym nauczycielem
tego
przedmiotu nowe wymagania, a jednocześnie otwiera nowe perspektywy
wdzięcznej, szerokiej, ale i odpowiedzialnej pracy wychowawczej (Z.
Żukowska).
Nauczyciel wychowania fizycznego pełni ważną rolę kierownika i
organizatora
wychowania fizycznego i sportu w szkole. To nie tylko nauczyciel
prowadzący lekcje, to
organizator czasu wolnego młodzieży, doradca innych nauczycieli i
rodziców w sprawach rozwoju fizycznego, zdrowia i związanych z nim
potrzeb dziecka, bliski współpracownik lekarza szkolnego
troszczącego się o zdrowie dzieci i higieniczne warunki ich rozwoju,
organizator ćwiczeń o charakterze wyrównawczym; to inicjator
rozrywek sportowych,
wycieczek i biwaków organizowanych przez szkołę i samą młodzież; to
zaangażowany
pełen radości życia człowiek, który pragnie stworzyć pogodną, ale
twórczą atmosferę
pracy niezbędną w szkole (Z. Żukowska).
Z
francuskiego słowo kreacja po polsku znaczy tworzenie. Nauczyciel
kreator
zdrowia w szkole powinien troszczyć się o wszechstronny rozwój
fizyczny i rozwijanie
sprawności fizycznej wychowanków na lekcjach i w toku zajęć
pozalekcyjnych,
opiekować się nimi na zawodach, ochraniać przy wykonywaniu ćwiczeń,
zapewnić
warunki bezpieczeństwa ćwiczącym, zwracać uwagę na warunki
higieniczne w jakich odbywa się
lekcja. W ramach współpracy nauczyciela wychowania fizycznego ze
szkolną służbą zdrowia: czuwa nad stanem zdrowia i prawidłowym
rozwojem fizycznym ucznia; troszczy się o higienę osobistą
podopiecznych; sprawuje nadzór nad stanem sanitarnohigienicznym
pomieszczeń, otoczenia i urządzeń szkoły; opiekuje się na stałe
uczniami zakwalifikowanymi do odpowiednich grup dyspanseryjnych, np.
dzieci opóźnionych w rozwoju fizycznym, z wadami postawy i innymi.
Kontroluje stan higieniczny pomieszczeń do ćwiczeń, boisk, szatni,
organizuje natryski po lekcji wychowania fizycznego, sprawdza stan
czystości i stan higieniczny kostiumów, czystość ćwiczących uczniów.
Wszystko to powinno być przedmiotem wspólnej troski lekarza,
higienisty i nauczyciela. Po każdych badaniach okresowych nauczyciel
wychowania fizycznego powinien mieć wgląd do zaktualizowanych kart
zdrowia. Szczególnie powinien się interesować zagadnieniami
dotyczącymi rozwoju fizycznego,
stopniem dojrzałości biologicznej uczniów,
sygnalizowanymi niedomogami i
zaburzeniami funkcji organizmu, a nawet przewlekłymi
stanami chorobowymi
wykluczającymi na jakiś czas ucznia z aktywnego udziału w
lekcjach wychowania
fizycznego. Nauczyciel wychowania fizycznego nie powinien łączyć
gimnastyki wyrównawczej z
gimnastyką leczniczą i rehabilitacyjną, które leżą wyłącznie
w kompetencji resortu zdrowia.
Zadaniem gimnastyki korekcyjnej jak wiadomo jest
wyrównywanie
powstających odchyleń od normy w układzie kostno-więzadłowo-
mięśniowym
poprzez systematyczne, celowe i stopniowe dawkowanie ćwiczeń.
Chodzi
przede wszystkim o zapobieganie dopiero co ujawniającym się zmianom
i o
niedopuszczenie do ich pogłębiania się. Taki zespół ćwiczeń
korekcyjnych włączony do całokształtu innych środków wychowania
fizycznego, oddziaływujących jednocześnie na
wszechstronny rozwój, nazywamy gimnastyką wyrównawczą. W takiej
postaci powinna
ona występować w szkole. Szkołę i nauczyciela interesuje przede
wszystkim gimnastyka
wyrównawcza [przypadki patologiczne kierowane powinny
być do leczenia klinicznego (Z.
Żukowska)]. Taką gimnastykę może prowadzić każdy nauczyciel
wychowania fizycznego
specjalista, po uprzednim przygotowaniu w toku specjalizacji na
studiach wyższych, bądź specjalnych kursach. Nauczyciel powinien być
zainteresowany i dobrze
zorientowany w aktualnych wadach postawy swoich uczniów. W trosce o
poprawną postawę dziecka
nauczyciel kreator zdrowia w szkole winien sprawdzać warunki pracy
ucznia, np. odpowiedni dobór ławek, właściwe siedzenia w ławkach,
poprawną postawę przy czytaniu, pisaniu i odpowiedziach. Do tych samych środków można
zaliczyć wymagania, aby
uczniowie zwłaszcza klas niższych uprawiali ćwiczenia śródlekcyjne i
spędzali w ruchu przerwy między lekcjami (Z. Żukowska).
Współczesna szkoła realizuje pełny program wychowawczy, w skład
którego
powinny wchodzić sprawy zdrowia, a to przynajmniej z dwóch powodów:
-
zdrowie jest
istotnym warunkiem przebiegu procesu wychowania i nauczania,
-
wychowanie jest
jednym z warunków zdrowia.
Rozległą tematykę wychowania zdrowotnego można zgrupować wokół
trzech
podstawowych zadań, a mianowicie: ochrony zdrowia, ratowania go i
doskonalenia.
Przykładami z grupy pierwszej będą: wdrożenie do profilaktyki
chorób, zwłaszcza
zakaźnych, nawyki dietetyczne, walka z nałogami, wychowanie w
zasadach
bezpieczeństwa, np. ruchu ulicznego lub przy pracy (ergonomia). Do
grupy drugiej można
zaliczyć działania ratownicze, a więc pierwsza pomoc w nagłych
wypadkach i
zachorowaniach; świadomość granic własnych kompetencji medycznych;
reguły
korzystania z usług służby zdrowia; sztukę aktywnego współdziałania
pacjenta w czasie
leczenia; dekalog zdrowia, zasady używania leków. Do grupy ostatniej
zaliczamy działania
najwyższego typu, a więc te, które zmierzają do czynnego
doskonalenia zdrowia:
hartowanie (fizyczne i psychiczne), metody samokontroli zdrowia i
rozwoju, ćwiczenia
ruchowe, przystosowanie rodzinne wraz z wychowaniem seksualnym, a
także
przysposobienie zawodowe w aspekcie zdrowotnym.
Wiele z wymienionych wyżej tematów może być transmitowane do dzieci
i młodzieży
przez nauczyciela wychowania fizycznego, który z racji swojego
przygotowania
zawodowego i przedmiotu nauczania powinien być pozytywnym wzorem
osobowym. Żywy przykład przemawia silniej niż wszelkie hasła i
nakazy.
Nauczyciel na swoich zajęciach z grupami winien kształtować nawyki
służące konserwacji
i doskonaleniu zdrowia, rozwijać pozytywne
zainteresowania zdrowiem w oparciu o
niezbędne wiadomości oraz
formowanie postawy umożliwiającej skuteczną profilaktykę,
ratownictwo, leczenie,
pielęgnację, rehabilitację oraz stosowanie zasad higieny w życiu
jednostki i zbiorowości. Jest zatem wychowanie zdrowotne
transmisją medycyny do młodzieży, przetwarzaniem medycyny fachowej w medycynę
powszechną, medycynę dnia codziennego.
Nauczyciel kreator zdrowia w szkole musi uświadomić wychowankom, że
ani badania
lekarskie, ani nawet profilaktyka i higiena nie są jeszcze
wychowaniem zdrowotnym, gdyż
pacjent wśród tej całej troski i pomocy może pozostać bierny i
nieświadomy, niczego się
nie nauczyć, żadnych nawyków nie nabyć i stanie się bezradny, gdy
opuści dom i szkołę,
które za niego myślały. Dopiero podniesienie wychowanka do godności
świadomego i
współdziałającego podmiotu nadaje tym działaniom walor wychowawczy.
Ta cecha ostrą linią oddziela medycynę od weterynarii, a wychowanie
od hodowli i tresury (M. Demel). Praktyka dowodzi, że najlepsze
wyniki w wychowaniu zdrowotnym osiąga się nie przez
wykłady (choć i te są pożyteczne), ale przez stworzenie odpowiedniej
atmosfery wokół
spraw zdrowia przez szczere i przyjazne zainteresowanie się sprawami
rozwoju młodzieży,
przez dobry przykład (np. nauczyciel wychowania
fizycznego), a nade wszystko przez
własną aktywność młodzieży i
związanie spraw zdrowia z tym, co ją naprawdę interesuje.
Oto kilka konkretnych przykładów,
które powinien wykorzystać nauczyciel kreator
zdrowia:
W
zakresie dietetyki dobre wyniki osiągamy wówczas, gdy połączymy je
ze
sprawami tuszy, zwłaszcza u dziewcząt. Walki z
nałogami - nikotynizmem,
alkoholizmem, narkomanią - nie wygramy kazaniami, a raczej z pomocą
tzw. Kar
naturalnych, których wymowa silniejsza jest niż wymowa kar
konwencjonalnych! Taką
karą może być np. spadek wyników sportowych, regres
formy. Krótko mówiąc, młodzież
powinna w wychowaniu zdrowotnym widzieć swój interes, a nie chimery
specjalistów,
którzy w dodatku sami nie przestrzegaj ą głoszonych przez nich
haseł.
Trzeba zatem udzielić młodzieży rozumnej i taktownej pomocy w
formowaniu
świadomego stosunku do własnego organizmu i psychiki, wpoić nawyk
systematycznej
pracy nad sobą, racjonalnej troski o zdrowie i rozwój; nauczyć metod
pielęgnacji ciała i
krytycznej samokontroli. Chcemy wreszcie, aby te nawyki i postawy
opierały się na
rzetelnej wiedzy. Należy również przestrzec przed wszelką przesadą i
wypaczeniami w wychowaniu zdrowotnym, przed higeomanią i
hipochondrią (M. Demel). Zdrowie nie jest
celem samym w sobie. Jest ono jednak bezwzględnym warunkiem życia
pełnego i
szczęśliwego.
Wychowanie zdrowotne źle prowadzone o czym musi pamiętać wychowawca
fizyczny grozi poza tym
ukształtowaniem postawy egocentrycznej. Należy więc tak wychowywać,
aby cenne było nie tylko
własne zdrowie, ale też zdrowie innych. Tego również nauczyciel nie
osiągnie kazaniami, lecz poprzez zrozumienie (najlepiej na
konkretnym przykładzie choroby zakaźnej), że zdrowia jednostki nie
można odseparować od społeczeństwa, że jest ono cząstką zdrowia
powszechnego (M. Demel). Nauczyciel wychowania fizycznego jako
kreator wychowania
zdrowotnego dzięki swojej wiedzy i doświadczeniu winien znać
wszystkie potrzeby dziecka (głód
„tlenowy", głód „ruchu") łącznie z tymi, których ono nie
odczuwa, a tym bardziej z tymi,
które odczuwa, ale sobie ich nie uświadamia i nie deklaruje
(np. „głód pożywienia", chodzi o jakość). Powinien wiedzieć, że
potrzeby zdrowotne, motywy i
postawy podlegają w ciągu życia osobniczego charakterystycznym
przemianom. U ich podłoża leżą prawa rozwoju fizycznego,
psychicznego i społecznego,
które też wyznaczaj ą bieg procesu wychowania zdrowotnego (M. Demel).
Istotą kształcenia ogólnego w nowym rozumieniu jest wspomaganie
rozwoju jednostki ludzkiej w kierunku coraz głębszej jej
personalizacji. Personalizacja, czyli
stawanie się sobą, to również przekraczanie samego siebie w kierunku
wspólnoty bycia z
innymi i dla innych. „Zrozumienie świata jest jednym z głównych
celów kształcenia.
Uczyć się, aby być." - z raportu UNESCO.
Rozwój fizyczny i intelektualny jest jedną z najbardziej istotnych
właściwości
osoby ludzkiej w swoim zasadniczym wymiarze ma autonomiczny
charakter. Oznacza to,
że
największą siłą napędową tego rozwoju jest niezawisła motywacja
wewnętrzna
wyrastająca z poczucia odpowiedzialności za siebie. Bez
autentycznego zaangażowania się ucznia w swój rozwój intelektualny i
fizyczny, bez kształtowania potrzeby ustawicznego
działania dla zachowania zdrowia, rozwoju fizycznego, sprawności
motorycznej,
odporności organizmu nie może on w pełni rozwinąć istniejących w nim
możliwości.
Każdy uczeń ma prawo być takim jakim chce być. Dotyczy to zarówno
rozwoju
intelektualnego jak i fizycznego, a także zainteresowań związanych z
kulturą fizyczną i zdrowiem człowieka.
Współczesna szkoła poprzez nauczyciela wychowania fizycznego powinna
m.in.
uświadomić wychowankom potrzebę i możliwości ich rozwoju, wskazać na
wartości
jakimi są zdrowie, wiedza, wysoka sprawność fizyczna,
estetyczna budowa ciała -wartości
bardzo ważne dla każdego człowieka. Uświadomić konsekwencje
wynikające z
zaniedbań w tym zakresie.
Nauczyciel wychowania fizycznego powinien przyjąć w procesie
pedagogicznym
rolę osoby życzliwej względem ucznia, być jego doradcą i
powiernikiem, z pełnym
szacunkiem kierującej i towarzyszącej mu w dążeniu do osiągnięcia
celów wychowania fizycznego, a także mobilizującej własnym
przykładem swojego wychowanka. Ogólna strategia działania
nauczyciela kreatora zdrowia winna być ukierunkowana na
wychowanka, na jego potrzeby rozwojowe - biologiczne
i społeczne, na rozbudzenie jego
zainteresowań własnym rozwojem fizycznym, sprawnością i dbałością o
zdrowie.
Przedmiotem troski nauczyciela wychowania fizycznego musi być cały
człowiek, a nie jego ciało, gdyż
ciała wychować się nie da. Rola jego nie powinna ograniczać się do
nauczania ćwiczeń
fizycznych, ale do nadzoru nad całym procesem rozwoju i profilaktyki
zdrowotnej młodzieży. Uczniowie na lekcjach wychowania fizycznego,
gdzie mamy do czynienia z koncentracją treści z wychowania zdrowotnego powinni m.in.
dowiedzieć się, że
zdrowie posiada trzy wymiary: fizyczny (sprawność ciała), psychiczny
(spokój duszy) i społeczny
(moralność, życzliwość); że z defensywy (ochrony zdrowia) czas
przejść do ofensywy tj.
do walki o dobrostan fizyczno-psychiczny; że zdrowie to nie brak
choroby,
gdyż przekonanie takie usypia naszą czujność.
Model wiedzy nauczyciela kreatora zdrowia jest ważniejszy niż model
postępowania, który kładzie nacisk na procedury,
metody, sposoby przetwarzania
informacji (technikę), tak jakby one mogły być „beztreściowe",
„uniwersalne", przydatne
do wszystkich rodzajów działalności. Model wiedzy zakłada najpierw
zdobycie dokładnej,
wszechstronnej, wielopodmiotowej wiedzy na temat danej dyscypliny i
dopiero na tej
podstawie stosowanie odpowiedniej strategii i metod nauczania (tak
jak to jest na studiach
medycznych). Nauczyciel wychowania fizycznego musi wykazywać troskę
o godność i
harmonijny rozwój fizyczny, ruchowy, psychiczny i zdrowie ucznia w
domu, szkole i
klubie. W hierarchii celów wychowania fizycznego na pierwszym
miejscu powinien
stawiać rozwijanie wydolności fizycznej i fizjologicznej. Koncepcja
wychowania
fizycznego jako procesu pedagogicznego obala fetysz (przypisywanie
magicznych cech)
ruchu, ćwiczeń. Ostatnio metodyka wychowania fizycznego idzie w
kierunku pedagogiki
kultury fizycznej, pedagogiki zdrowia. Praktyczną konsekwencją
pójścia tą drogą jest
rezygnacja z tradycyjnego nawyku ruchowego jako efektu finalnego ku
kształtowaniu afirmatywnej potwierdzającej postawy wobec własnego
ciała.
Skuteczna edukacja zdrowotna to nie tylko przekazywanie wiedzy, lecz
także
kształtowanie postaw i zachowań, które mogą wpłynąć na styl życia,
osiągnięcia szkolne i przyszłe życie ucznia. Kreatorem tych
podstawowych składników uczenia umiejętności
powinien być światły nauczyciel wychowania fizycznego. Cel lekcji
muszą osiągać
uczniowie, a nie nauczyciel. Należy tak ćwiczyć ucznia, aby sam
siebie ćwiczył.
Nauczyciel kreator zdrowia w szkole występujący w roli doradcy do
spraw zdrowia winien
koncentrować się na trzech następujących obszarach:
1.
Demokratyzacja życia szkolnego (prawa ucznia, udział rodziców w
życiu szkoły, styl
zarządzania szkołą),
2. Komunikacja
poszczególnych grup społeczności szkolnej (nauczyciele,
dyrektor,
rodzice, młodzież, pedagog i inni
pracownicy szkoły),
3.
Organizacja działań na rzecz promocji zdrowia (programy
edukacji zdrowotnej dla
poszczególnych klas, programy dla nauczycieli i
rodziców).
Należy pamiętać, że styl życia i zachowania zdrowotne kształtują się
w dzieciństwie i
młodości pod wpływem wzorów i wychowania w rodzinie, szkole i
społeczeństwie.
Stymulowanie rozwoju zachowań prozdrowotnych i modyfikacja zachowań
stanowiących ryzyko dla zdrowia jest podstawowym celem edukacji
zdrowotnej, za którą najbardziej
odpowiada na terenie
szkoły nauczyciel wychowania fizycznego jako główny kreator
zdrowia.
Kończąc cytuję słowa S. Wołoszyna „w równym stopniu (jeśli nie
wyższym)
wychowuje się przez to kim się jest, jak przez to co się wie i
potrafi".
Lalonde zbadał, że zdrowie jednostki i populacji zależy od czterech
podstawowych
grup czynników:
1.
Stylu życia i zachowań zdrowotnych, które warunkują 50-60%
potencjału zdrowotnego
człowieka,
2. Środowiska
fizycznego i społecznego, które warunkują 20-25%
potencjału zdrowotnego,
3. Czynniki
genetyczne około 20%,
4. Służba
zdrowia (medycyna naprawcza) może rozwiązać nie więcej niż 10%
problemów
zdrowotnych społeczeństwa.
Widać z tego, że stan zdrowia w największym stopniu zależy od stylu
życia i zachowań
ludzi. To napawa optymizmem, gdyż każdy człowiek może sam zmieniać
swoje
zachowania, jeśli chce poprawić swoje zdrowie i samopoczucie.
•
Zachowania sprzyjające zdrowiu to m.in. aktywność fizyczna,
racjonalne żywienie,
utrzymanie czystości ciała i otoczenia,
zachowanie bezpieczeństwa, utrzymanie
dobrych relacji między ludźmi, radzenie sobie ze
stresem.
•
Zachowanie szkodliwe dla zdrowia to m.in. palenie tytoniu,
nadużywanie alkoholu,
leków i innych środków uzależniających.
•
Styl życia jest pojęciem szerszym, składają się nań nie tylko
zachowania, ale też
postawy i ogólna filozofia życia jednostki.
Styl życia zależy od środowiska
społecznego i kulturalnego, w którym żyje człowiek,
od jego przekonań, wartości, a
także od ekonomicznej i politycznej sytuacji
społeczeństwa. Wzorem dla młodzieży w
każdej szkole winien być styl życia nauczyciela
wychowania fizycznego, kreatora
zdrowia.
Bibliografia:
1.
Ministerstwo Edukacji Narodowej - „Wychowanie fizyczne w reformie" -
Komunikat
W-wal8.01.1998r.
2.
Janusz Bielski - „Jeszcze o wychowaniu fizycznym w reformie
edukacji" - „Lider"
nr 10 z 1997 r.
3.
Janusz Bielski - „Personalistyczna koncepcja reformy edukacyjnej" -
„Lider" nr 10
z 1998 r.
4.
Ewa Czerska -
„Reforma w toku" - „Lider" nr 10 z 1998 r.
5.
Maciej Demel - „Propedeutyka wychowania
fizycznego" - „Sport i Turystyka" W-wa
1965 r.
6.
Maciej Demel -
„O wychowaniu zdrowotnym" - PZWS - Warszawa 1968 r.
7.
Maciej Demel,
Alicja Skład - „Teoria wychowania fizycznego" PWN W-wa 1970 r.
8.
Maciej Demel - „Wychowanie zdrowotne, geneza i perspektywy" -
„Wychowanie
zdrowotne w szkole" - praca zbiorowa - „Sport i
Turystyka" W-wa 1974 r.
9.
Henryk Gerłowski -„Czynniki sprzyjające pracy nauczyciela wychowania
fizycznego"
- „Proces wychowania fizycznego" - praca zbiorowa pod
redakcją T. Ciecierskiej-
Szabuniewicz i Mariana Krawczyka PZWS Warszawa 1972
r.
10.
A. Jaczewski, Z. Korczak, A. Popielarska - „Rozwój
i zdrowie ucznia" -
Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne - Warszawa 1976 r.
11.
J. Jurczyk, I. Wąs, E. Rudnik, F. Rochowicz - „Wizje wychowania
fizycznego w szacie
reformy" - „Lider" nr 4 z 1998 r.
12.
Zbigniew Krawczyk - „Absolwenci
uczelni wychowania fizycznego" - AWF
Warszawa PWN W-wa 1978 r.
13.Zofia
Żukowska - „Osobowość nauczyciela wychowania fizycznego" - „Wybrane
zagadnienia z
metodyki wychowania fizycznego" - pod redakcją M. Niewiadomskiego
AWF
W-wal 965 r.
14. Zofia Żukowska - „Warsztat pracy nauczyciela
wychowania fizycznego jako przedmiot
badań pedentologicznych" - „Warsztat pracy
nauczyciela wychowania fizycznego stan
i perspektywy" AWF W-wa 1984 r.
15.Zofia Żukowska - „Styl życia absolwentów uczelni wychowania
fizycznego" AWF
W-wal 979 r.
16.
Zofia Żukowska - „Rola nauczyciela wychowania fizycznego w szkole i
środowisku" -
A. Kalinowski
17.
Zofia Żukowska -
„Metodyka wychowania fizycznego" PZWS W-wa 1969 r.
|